menu
Muzeum Sztuki Nowoczesnej w Warszawie włącza się w obchody stulecia niepodległości Polski wystawą „Niepodległe. Kobiety a dyskurs narodowy”. To próba przyjrzenia się roli, jaką w dwudziestowiecznych narracjach narodowo-wyzwoleńczych odgrywają kobiety.
Wystawa odwołuje się do różnych tradycji niepodległościowych na świecie: poczynając od 1918 roku, poprzez rok 1945, który zapoczątkował dekolonizację Południa, po rok 1989, wyznaczający koniec reżimu komunistycznego w Europie i dający początek nowej, globalnej epoce w dziejach świata. W swej podróży przez różne geografie i momenty historyczne wystawa opowiada o upłciowieniu narracji historycznych, które wykluczają i pomijają kobiety, dając tym samym prymat męskiej wizji świata.
Tytuł wystawy jest postulatem, by zamiast przyglądać się symbolicznej kobiecości, jaką jest Niepodległa, metonimia niepodległej Polski, przyjrzeć się rzeczywistym kobietom biorącym udział w walkach niepodległościowych, a także temu, co obecność kobiet – lub częściej ich nieobecność – mówi o kondycji państwa, narodu lub szerzej, współczesnej kultury. Stąd tytuł „niepodległe” – dotyczący podmiotu zbiorowego – nie tylko wskazuje na lukę, jaką w opowiadaniu historii zrodziła nieobecność żeńskiej części społeczeństwa, ale również podkreśla sprawczość podmiotu politycznego, jakim są kobiety nie-podlegające wymogom stawianym przez dominującą kulturę. Prace dwudziestu dziewięciu artystek i artystów, zgromadzone na wystawie, podważają męsko-centryczną wizję świata i historii, próbując kształtować bardziej różnorodny wizerunek kobiecości i sposób reprezentowania kobiet w historii.
Początek XX wieku przyniósł różne, często ścierające się ze sobą wizje polskiej niepodległości. Otwierająca wystawę praca Bownika „Rewers 8” pokazuje kurtkę marszałka Józefa Piłsudskiego, twórcy polskiej niepodległości i pierwszego przywódcy niezależnego państwa, wywróconą na lewą stronę. Gest ten nie tylko zakorzenia narrację wystawy w historycznym momencie odrodzenia Polski, ale również zwraca uwagę na jej zakryte, niewidoczne aspekty, jakimi są między innymi pominięcia w historiografii walczących o niepodległość kobiet. Mało kto wie, że w szeregach Ochotniczej Legii Kobiet i innych organizacji paramilitarnych tworzonych na ziemiach polskich od 1912 roku o niepodległość walczyły tysiące kobiet. Ich losy i dokonania dzięki badaczkom i historyczkom dopiero niedawno zaczęły wychodzić z cienia. Rewersem postaci Piłsudskiego jest na wystawie niemieszcząca się w szeregach myślicieli polskiej niepodległości Róża Luksemburg. Jej ponadnarodowe idee walki z wyzyskiem wydają się aktualną receptą na niektóre bolączki zglobalizowanego świata.
Koniec II wojny światowej był dla Polski i wielu krajów europejskich początkiem nowego, zimnowojennego układu sił. Równocześnie jednak na mapie świata znalazło się miejsce dla wyzwalających się z kolonializmu państw Afryki i Azji. Na wystawie przypomniana zostaje praca Sanji Iveković „Gen XX”, w której artystka wpisała w reklamowe wizerunki znanych modelek biografie kobiet walczących w chorwackiej antyfaszystowskiej partyzantce. Czczone i wyniesione na piedestał w czasach komunistycznej Jugosławii, bohaterki te zostały zupełnie zapomniane i usunięte ze zbiorowej pamięci czasów transformacji. Prace Marlene Dumas, Catariny Simão, Mathieu Kleyebe Abonnenca i Filipy César pokazują zaangażowanie kobiet w ruchy niepodległościowe Konga, Mozambiku, Gwinei Bissau i RPA.
Kobieta jako symbol rewolucji od zawsze należała do imaginarium zrywów niepodległościowych. „Wolność wiodąca lud na barykady” Eugène’a Delacroix, upamiętniająca wydarzenia rewolucji lipcowej 1830, to tylko jeden z przykładów przedstawienia kobiety na czele walk. Lubaina Himid w pracy „Freedom and Change (Wolność i zmiana)” (1984) czy Sanja Iveković w pracy „Lady Rosa of Luxemburg (Lady Róża Luxemburg)” (2001) przyglądają się alegoriom narodu i symbolice wolności z kobiecej perspektywy. W pracy Iveković Nike – bogini wolności z pomnika upamiętniającego ofiary obu wojen w Luksemburgu – otrzymuje ciężarny brzuch, zaś napisy na cokole, oryginalnie nawiązujące do haseł Rewolucji Francuskiej LA RÉSISTANCE, LA JUSTICE, LA LIBERTÉ, L’INDÉPENDENCE, zamienione zostają na potoczne określenia kobiet: WHORE, BITCH, MADONNA, VIRGIN. Lubaina Himid, odwołując się do dwuznaczności angielskiego słowa „race”, oznaczającego zarówno wyścig, jak i rasę, przedstawia postkolonialne odczytanie obrazu Pabla Picassa „Kobiety biegnące po plaży (wyścig)” (1922). Jej instalacja „Freedom and Change (Wolność i zmiana)” przedstawia dwie czarne kobiety w afrykańskich, batikowych sukienkach, trzymające się za ręce.
Rok 1989 to kolejny ważny moment historii niepodległościowej. Prace „Niewidzialne kobiety Solidarności” (2009) wspominanej już Iveković i „Wajda. Wałęsa. Ossowska” (2016) Zuzanny Janin pokazują, że wolnościowy ruch „Solidarność” po przełomie zapomniał o swoich bohaterkach, wykluczając kobiety nie tylko z dostępu do władzy, ale również z kart historii. Kolaż Zuzanny Janin ostrzega przed manipulacją historyczną i zawłaszczaniem historii „Solidarności” przez jej męskich bohaterów. Z podobnej perspektywy historię niepodległości RPA przedstawia Thenjiwe Niki Nkosi, malując „niemych” członków ruchu anty-apartheidowego. Ci bohaterowie „słabego oporu”, jak sprzątaczka, która codziennie przynosiła do siedziby ANC kanapki Nelsonowi Mandeli, zdaniem artystki zasługują na upamiętnienie w równym stopniu, co legendarny przywódca RPA.
Jednak po zmianie ustrojowej wolność kobiet w Polsce zostaje dość szybko ograniczona – już w 1993 roku wprowadzony zostaje zakaz aborcji. O skazaniu tysięcy kobiet na aborcyjne podziemie przypomina praca Katarzyny Górnej „Dziesięć panien”(1995). Kwestie biopolityki podnosi również praca „Paradise (Raj)” (2012) brytyjskiej artystki o ugandyjskich korzeniach, Emmy Wolukau-Wanambwa. Artystka przypomina historię polskich uchodźców, którzy w czasie drugiej wojny światowej zostali osiedleni przez Brytyjczyków w Ugandzie nad jeziorem Wiktorii. Przytaczając wypowiedź jednego z okolicznych mieszkańców, który pomagał polskim osiedleńcom w pracy na roli, artystka wskazuje na ciągle obecne w patriarchalnych społeczeństwa tabu relacji seksualnych między białymi kobietami i czarnymi mężczyznami.
Centralnym motywem wystawy jest usuwana z obrazu społecznego i dyscyplinowana kobieca seksualność. W pracach Goshki Macugi, Fridy Orupabo, Tony’ego Cokesa i Zbigniewa Libery powraca ona z demoniczną siłą pod postacią szalonych kobiet, monstrualnych noworodków i nieokiełznanych furii, które podważają porządek społeczny i zagrażają mu. W pracy Zbigniewa Libery „Śmierć patrioty” (2016) kobieca seksualność powraca pod postacią lęku kastracyjnego. Artysta ukazując kobiety jako rozwścieczone erynie zwraca uwagę na obecny w dominującej kulturze lęk przed zagrażającą porządkowi społecznemu kobiecą seksualnością.
Kończące wystawę prace Kudzanaia Chiruaia i Adejoke Tugbiyele wskazują na rolę chrześcijaństwa w kształtowaniu zachodniej wizji kobiecości, która to wizja wraz z podbojem kolonialnym i podążającymi za nim misjonarzami przeszczepiona została do podbitych krajów, trwale przekształcając tamtejszą strukturę społeczną. W pracy „We Live in Silence” (2017) Chiruai opowiada historię wpływu misji na kształtowanie się kolonialnego państwa, tworząc figurę kobiety-zbawicielki, której symboliczne ukrzyżowanie przypomina o uśmierceniu kobiecej niezależności. Adejoke Tugbiyele w „Afrykańskiej odysei” (2014) mówi o kobietach nieheteronormatywnych, których seksualność, nieuznawana przez Kościół i państwo, nadal podlega penalizacji w jej rodzinnym kraju, Nigerii.
Wybiórczość historycznych narracji dopowiada architektura wystawy autorstwa berlińskiej architektki Johanny Meyer-Grohbruegge. Została ona zainspirowana książką Tree of Codes (2010) Jonathana Safrana Foera, amerykańskiego pisarza polsko-żydowskiego pochodzenia, będąca próbą nowego odczytania Ulicy krokodyli Brunona Schulza. Safran Foer, wycinając i usuwając ze stron książki Schulza całe wyrazy i zdania, sprawił, że jej nakładające się na siebie karty stworzyły nową wizualną całość, a narracyjnie zupełnie nowy tekst. Podobnie na wystawie prace niczym palimpsest nakładają się na siebie, tworząc kolaż uzupełniających się obrazów i narracji. Oglądana tylko z jednej strony architektura wystawy sprawia, że sama wystawa staje się tekstem, wskazując na ubytki i białe plamy kobiecej historii, która ciągle czeka na swoje dopowiedzenie.
Artyści
Anna Baumgart, Bownik, Gloria Camiruaga, Filipa César, Kudzanai Chiurai, Ewa Ciepielewska, Tony Cokes, Katarzyna Górna, Marlene Dumas, Eulàlia Grau, Zuzanna Hertzberg, Lubaina Himid, Sanja Iveković, Zuzanna Janin, Mathieu Klebeye Abonnenc, Zbigniew Libera, Goshka Macuga, Anna Niesterowicz, Thenjiwe Niki Nkosi, Colette Omogbai, Witek Orski, Frida Orupabo, Aleksandra Polisiewicz, Jadwiga Sawicka, Catarina Simão, Trinh T. Minh-ha, Adejoke Tugbiyele, Kemang Wa Lehulere, Emma Wolukau-Wanambwa
Wystawie towarzyszy publikacja "Niepodległe. Kobiety a dyskurs narodowy".
Wystawa powstała w ramach projektu Women on Aeroplanes kuratorowanego przez Annett Busch, Marie-Hélène Gutberlet i Magdę Lipską i wyprodukowanego przez Iwalewahaus, Uniwersytet w Bayreuth przy wsparciu finansowym funduszu TURN Niemieckiej Federalnej Fundacji Kultury, we współpracy z Centre for Contemporary Art, Lagos (CCA, Lagos), ifa-Galerie Berlin, The Showroom i The Otolith Collective w Londynie oraz Muzeum Sztuki Nowoczesnej w Warszawie.
Kolofon
Kuratorka:
Magda Lipska
Współpraca:
Annett Busch, Marie-Hélène Gutberlet
Produkcja:
Joanna Turek, Szymon Żydek
Projekt architektoniczny:
Büro Meyer-Grohbrügge
Identyfikacja wizualna wystawy:
Ima-Abasi Okon
Opracowanie graficzne wystawy:
Kaja Kusztra
Autorki tekstów:
Olga Byrska, Magda Lipska, Agata Pietrasik, Agata Pyzik
Tłumaczenia na j. angielski:
Łukasz Mojsak, Christopher Smith
Korekta:
Kamil Bogusiewicz, Alan Lockwood
Wykonanie mebli wystawowych:
ART PLUS s.c. Mirosław i Janusz Kowalczyk
Realizacja wystawy:
Jakub Antosz, Marek Franczak, Piotr Frysztak, Szymon Ignatowicz, Artur Jeziorek, Paweł Sobczak, Artur Stępień, Marcin Szubiak, Jacek Turowski, Maciej Turowski, Michał Ziętek
Promocja:
Kacha Szaniawska, Iga Winczakiewicz, Daniel Woźniak, Magdalena Zięba
Strona internetowa:
Daniel Woźniak, Krzysztof Maksymiuk, Huncwot
Program edukacyjny:
Agata Grabowska, Marta Hekselman, Dominika Jagiełło, Iza Kaszyńska, Marta Maliszewska, Marta Skowrońska-Markiewicz, Bogna Stefańska, Katarzyna Witt, Jolanta Woch, Zespół Użyj Muzeum
Współpraca:
Sylwia Borowska-Monkiewicz, Joanna Kasperowska, Wiktor Kazimierczak, Andrzej Kowalski, Michał Kożurno, Agnieszka Kosela, Katarzyna Król, Dagmara Rykalska, Anna Nagadowska, Mirosław Pluta, Marta Styczeń, Katia Szczeka